در این پژوهش، در 70 اسلاید ، به  بررسی و تحلیل عرفان و فلسفه در معماری اسلامی با بستر ایرانی  پرداخته شده است. در ادامه لیستی از اهم مواردی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است را می توانید مشاهده کنید:

• هنر و معماری در جامعه ی سنتی
• رابطه ‏ی میان حقیقت، طریقت و شریعت
• فرض بنیادین طریقت
• زبان نمادها
• ساختار فضا
• ریاضیات تناسب
• هندسه
• ابعاد نمادین
• مساجد ایرانی
• مفهوم صور سنتی
• منابع و مآخذ

   در هنر و معماری جامعه ی سنتی اصول سنت الهام بخش نیروهای خلاقه ی آدمی است و همه ی جامعه را در کلیتی واحد ادغام می کند.در چنین جامعه ای آن تمایز که معمولا امروزه میان مقدس و نا مقدس گذاشته می شود یا به میانجی دانش ماورائی و رخنه کننده در همه ی حجابهای حائل اعتلا می یابد یا به واسطه ی ادغام تمامی جنبه های زندگی در وحدتی مقدس که بیرون از آن چیزی وجود ندارد از میان برداشته می شود. جامعه ی سنتی همچون درختی تناور ، با ریشه هایش سخت و استوار تنیده در خاک دگرگونی ناپذیر حقیقت ماورائی و با تنه ای کشیده سر به فلک ، شاخه های بسیار می دواند که توشه رسان هر یک ریشه ی درخت است و تکیه گاه هر یک تنه اش. با ظهور اسلام وگسترش تاریخی آن در ایران دور تازه ای در این صورت درخت متجلی شد و همزمان ،امکان روشنگری صورت کلی فراهم شد.

   سنت اسلامی که مآثر و اسنادش امروزه حی و حاضر در دسترس ماست سنتی است موید منش یکپارچه ی جامعه در عین تأیید و تقویت ساحات ظاهری و باطنی اش ، ساحات ظاهری مربوط به قانون الهی (شریعت) و رفتار آدمی می شود ، اما مستقیما به اصول خلاقه ی انسان سنتی بستگی ندارد بلکه این جنبه ی عرفانی اسلام ، یا طریقت است که اصول حاکم بر هنر اسلامی ، بویژه معماری را بنیاد نهاده است.

   ساختار فضا : فضا يکی از سر راست ترين نمادهای هستی است. ازلی ست و همه جا گستر، و در کيهان شناسی اسلام «مقام» نفس کل را داراست. انسان سنتی گرايش به طرز دريافتی دارد که تعبييری ماورائی از زندگی ارائه می دهد، تعبييری که از همه بينش ظاهری در می گذرد و به فراسوی آن می رود. اين طرز دريافت، يا تعبيير آغازين، در تمامی بينش های آدمی تأثير می نهد چون با استقرارش در کائنات آغاز می شود. بدواً اين تعبيير به آگاهی او از فضای کيهانی می انجامد در حد تجسمی از خلقت کبير، از آفرينش مِهين‏جهانی، که با خويشتن صغير، خودِ کِهينجهانیِ او همساز است.

   اصل «سلسله مراتب» یکی از اصول بنیادین حاکم بر جهان هستی است. این اصل در زمینه ی هنر های سنتی بسیار مورد توجه و حایز اهمیت است و این توجه و اهمیت نشان از جایگاه این اصل در شاکله ی تفکر سنتی دارد.

این سلسله مراتب در طراحی مساجد ایرانی کاملا مشهود است و با عنوان سلسله مراتب محرمیت در مساجد ایران شناخته می شود. به طور کلی در مساجدی که اصطلاحاً ایرانی نامیده می‏شوند، در مورد نحوه ی ورود از فضای بیرون به درون حیاط می توان دو گونه عمده را تشخیص داد :

• گونه ی اول: ورود به حیاط از یکی از چشمه‏های فرعی و غالباً در یکی از کنج‏های حیاط می‏باشد و از شاخص‏ترین نمونه‏های آن می توان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد آقا نور اصفهان و... اشاره کرد.

• گونه ی دوم: ورودی مسجد در قسمت پشتی یک یا دو و یا هرسه ایوان فرعی قرار دارد و از شاخص ترین نمونه های آن می توان به مسجد مشیر الملک شیراز ، مسجد امام اصفهان ، مسجد وکیل شیراز و ... اشاره کرد.

انعکاس : در اغلب فضاهاي معماري ايران منظره كلي حاصل از شكل‏گيري عناصر كالبدي، به وجودآورنده‏ی كليتي بصري است كه اجزاي آن در قالب محوربندي‏هاي حساب‏شده و منظم، چارچوبي را تشكيل مي‏دهند كه درآن موضوع شكل و تصوير به كمال مي‏رسد. اجزاء تركيبي در محورهاي افقي و عمودي همواره رشد صعودي داشته و به منظور دستيابي به مركزيت ديد(تصوير) خط حركت عمودي در فضاهاي باز به طرف آسمان ونور تنظيم مي‏شود كه پيوند معماري، نور، آسمان و انعكاس را به عنوان نتيجه بصري به دست مي‏دهد. بهترين نمونه‏هاي اين شكل‏گيري منظم از طريق انعكاس را مي‏توان در آينه‏هاي مابعدالطبيعي مساجد چهار ايواني ايراني دانست.

مناره: طرح مناره شاید ما را با یکی از کهن‏ترین آفریده‏ های معماری آدمی روبه ‏رو می‏سازد. قدمتش تا به قبل از تاریخ بازمی‏گردد، تا عمودهای آفتاب‏سنج عصر حجر و ستون‏های کتیبه‏دار حاکی از رمزها و حدود و ثغور ارضی فرهنگ‏های مختلف. میل‏های هند و آریایی بر روند توسعه‏ی مناره در قلمروهای ایران باستان سرراست‏ترین تاثیرات را گذاشته همگی در حکم نهادهایی از حرمت‏گزاری و افتخار به نیاکان بودند. می‏گویند این ستونهای چوبی به کار جهت‏یابی نیز می‏آمده‏اند.

پس از گذشت روزگار استیلای فرهنگ مدرن و رخوت هنرمندان ایرانی ، فضایی جدید در عرصه ی هنری ترسیم شده است ، روزگاری که هنرمندان و فرهیختگان ایرانی و اسلامی  با تمام توان در جهت باززنده سازی هویت اسلامی خویش می‏کوشند تا به کمک آن روزگار شکوه و عظمت خویش را از نو برپا سازند.

با توجه به حجم بالای اطلاعات پژوهش ، در این بخش تنها به ارائه گزیده ی کوتاهی از مطالب اکتفا شده است. برای مشاهده و بهره مندی از اطلاعات تکمیلی می توانید به فایل پاورپوینت این پژوهش مراجعه کنید .

منابع مورد استفاده در این پژوهش به شرح زیر است :

1. پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی، ويرايش اول, چاپ پانزدهم، 1389

2. بلخاری، حسن، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، انتشارات سوره‏ی مهر، چاپ دوم

3.  بورکهارت، تیتوس، هنر مقدس: اصول و روشها، ترجمه‏ی جلال ستاری، تهران 1369 ش

4. بورکهارت، تیتوس، هنر مقدس در شرق و غرب، ترجمه‏ی علی پایا، فصلنامه‏ی هنر، ش 3 (بهار و تابستان 1362)

5. اردلان، نادر - بختیار، لاله، حس وحدت، نشر خاک، سال 1380

6. اخوان‏الصفا، رسائل، به نقل از سید حسین نصر، نظر متفکران اسلامی درباره‏ی طبیعت، صص 138- 139

7. مسائلی، صدیقه، (1388) نقشه‏ی پنهان به مثابه دست‏آورد باورهای دینی در مسکن سنتی کویری ایران، نشریه‏ی هنرهای زیبا، شماره ی 37، صص 27- 38

8. تقوایی، ویدا، (1386) نظام فضایی پنهان معماری ایران و ساختار آن، نشریه‏ی هنرهای زیبا، شماره‏ی 30، صص 43- 52

9. بلخاری قهی، حسن، قوه‏ی خیال و عالم مثال در آرا و اندیشه‏های امام محمد غزالی، نشریه‏ی هنرهای زیبا، 1384

10. محمدیان، منصور ، سلسله مراتب محرمیت در مساجد ایرانی، نشریه‏ی هنرهای زیبا، شماره ی 29، صص 59- 68

11. مهدوی‏ نژاد، محمد جواد، (1383) حکمت معماری اسلامی جستجو در ژرف ساخت‏های معنوی معماری اسلامی ایران، نشریه ‏ی هنرهای زیبا، شماره ی 19، صص 57- 66