مروری بر مفهوم تاب آوری و ابعاد و ویژگی های آن به همراه بررسی مدل PEOPLES

مفهوم تاب ­آوری

هرساله سوانح طبیعی در سراسر جهان خسارات بسیاری را به وجود می­آورند که تعداد آن‌ها در سال­های اخیر افزایش یافته است و اثرات انسانی، ساختاری و اقتصادی قابل‌توجهی دارد. شهرها و مناطق شهری سیستم­های پیچیده و به هم وابسته­ای بوده و در برابر خطرات طبیعی و انسان‌ساخت آسیب­پذیر هستند (Godschalk,2003).

بنابراین مطالعه تاب‌آوری برای درک اینکه چگونه اکوسیستم‌های شهری به آسیب‌های عمده، چالش‌های جمعیتی و اقتصادی و تغییر اقلیم جهانی واکنش نشان می­دهند، ضروری است. به‌عنوان یک دیدگاه و چارچوب نظری، تاب‌آوری به توضیح اینکه چگونه جوامع مانند یک گروه یکپارچه و با هویت، با بلایا و رخدادها روبه‌رو می‌شوند و یا قدرت و کارایی خود را از دست می‌دهند، می­پردازد (Gothman and Companella, 2010).

تاب‌آوری، مفهوم جدیدی است که بیشتر در برابر مسائل ناشناخته و عدم قطعیت‌ها استفاده می‌شود. برای واژه­ی تاب‌آوری تعاریف متعددی بیان‌شده که برخی از آن­ها به شرح زیر است:

• ظرفیت برای بازگشت به گذشته و بهره­ گیری از منابع اقتصادی و کالبدی برای کمک به بازیابی آسیب­های ایجادشده از خطرها.
• ظرفیت برای مدیریت، یا نگهداری عملکردها و ساختارهای مشخص، در زمان وقوع مخاطرات.
• توانایی جوامع در برابر خطرات خارجی برای حفظ ساختارهای اجتماعی.
• توانایی سیستم اجتماعی برای پاسخگویی و بازیابی از مخاطرات
• توانایی واحدهای اجتماعی، سازمان‌ها و اجتماعات برای کاهش مخاطرات، شامل اثرات خطر و انجام فعالیت‌های بازیابی در مسیرهایی که از شکست‌های اجتماعی کاسته و هم‌چنین اثرات مخاطرات آینده را کاهش دهد.
• شبکه­ای پایدار از سیستم‌های فیزیکی و اجتماعات انسانی، باقابلیت مدیریت حوادث و بحران­ها
• اجتماعات تاب آور به‌عنوان جوامعی که به‌طور ساختاری برای کم کردن اثرات مخاطرات سازمان‌دهی شده‌اند تعریف ‌می­ شوند.
• توانایی سیستم، اجتماع یا جامعه در معرض مخاطره برای مقاومت، جذب، تطبیق و بازیابی از اثرات یک مخاطره به شیوه‌ای به‌موقع و کارآمد است.
• توانایی اجتماع نه‌تنها برای مقابله با بلایا، بلکه برای بازیابی از مخاطرات (Ainuddin & Routray, 2012: 26).

درک واضح مفهوم تاب‌آوری در برابر آسیب‌پذیری یک چالش بزرگ در میان پژوهشگران است که به خاطر استفاده وسیع از این مفهوم در زمینه‌ها و رشته‌های مختلف علمی می­ باشد. (Ainuddin & Routray, 2012: 26). در جدول زیر تعاریف متعددی از تاب‌آوری به‌اختصار آورده شده است، لازم به ذکر است که هرکدام از تعاریف زیر در قالب موضوعات مختلف تاب‌آوری دسته‌بندی ‌شده ­اند:

تفاوت‌ اصلی در تعاریف ارائه شده از تاب‌آوری را می­توان در کنش‌ها و اختلالات جست؛ یعنی سیستم در برابر مشکل به وجود آمده در سیستم توانایی تحمل، حفظ، خنثی کردن، حمایت، ایستادگی، مقاومت، جذب، زنده ماندن، سازمان‌دهی مجدد، تنظیم، سازگاری، بازیابی و پاسخ دادن را دارد. کلماتی که به آن‌ها اشاره شد، مفاهیمی هستند که به اشکال گوناگون در تعاریف ارائه­شده از تاب­آوری بیان‌شده‌اند.

سیر تاریخی مفهوم تاب‌آوری

شاید بهترین راهکار برای به دست آوردن دید کلی در خصوص این واژه رجوع به لغتنامه­ها باشد. واژه­ی تاب­آوری در فرهنگ لغت «مریام وبستر» به دو صورت تعریف­شده است. نخست به­عنوان کشسانی بدن برای بازگشت به شکل، فرم و اندازه خود پس از تغییر شکل، به­خصوص تغییر شکل‌هایی که توسط تنش­های متوالی ایجاد می‌شوند و دوم به­عنوان توانایی برای بازیابی یا سازگاری آسان در برابر بلایا یا تغییر. همچنین «فرهنگ آکسفورد» نیز ذیل عنوان تاب­آوری دو معنی را ذکر کرده است؛ نخست توانایی یک ماده یا شیء برای بازگشت به شکل قبل و دوم توانایی بازیابی سریع بعد از مشکلات. وجه مشترک تمامی تعاریف ذکرشده توانایی بازگشت به حالت اولیه پس از یک حادثه و یا اتفاق ناخوشایند است، البته لازمه­ی این امر این است که مجموعه در مرحله اول بتواند در برابر مشکلات مقاومت کند.

به نظر می­رسد مفهوم تاب­آوری به­شدت با درک فرآیند و الگوهای توسعه­ی منطقه­ای در ارتباط است. عده‌ای معتقدند که مفهوم تاب­آوری برای اولین بار از سرچشمه روان­شناسی و روان‌پزشکی در دهه­ی 1940 استخراج‌شده است، این مفهوم به­طور گسترده توسط «گارمزی» در سال 1973 و «ورنر و اسمیت» در سال 1985 به رسمیت شناخته شد. پس­ازآن کلمه­ی تاب­آوری در رشته­های مختلفی مانند بوم­شناسی، علوم اجتماعی، مهندسی و اقتصاد مورد بهره­برداری قرار گرفت (Renschler et al, 2010). در مقابل عده­ای دیگر ظهور واژه­ی تاب­آوری را به کارهای هولینگ در دهه­ی 1980 نسبت می­دهند. به‌عنوان‌مثال فولک و همکارانش در تحقیق خود که در سال 2006 انجام شده است، معتقدند که تاب‌آوری برای اولین بار توسط هولینگ در سال 1973 به‌عنوان مفهومی برای کمک به درک ظرفیت اکوسیستم‌ها به‌گونه‌ای که بتوانند پس از یک تنش در حالت اولیه خود باقی بمانند، تعریف­شده است.

خلاصه‌ای از سیر تاریخی مفهوم و رویکرد تاب‌آوری در مدیریت سوانح ازلحاظ نظری توسط آقای رفیعیان و همکاران گردآوری‌شده است که به‌طور بهتر و جامع­تر می­تواند این سیر تحول را شرح دهد:

ویژگی‌های اصلی تعاریف تاب‌آوری

پس از بررسی مفاهیم تاب‌آوری، باید ویژگی­ های اصلی آن مشخص شود تا امکان ارزیابی تاب‌آوری سیستم‌های شهری و منطقه­ای را فراهم ‌آورد. این سیستم­ها دارای ویژگی­های پیچیده­ای می باشند که در آن مؤلفه‌های فنی با خصوصیات اجتماعی در تعامل هستند. پس از تجزیه‌وتحلیل آثار مختلف، یازده ویژگی مهم برای ایجاد یک سیستم شهری و منطقه­ای تاب­آورتر انتخاب‌شده‌اند. در طی فرآیند انتخاب و تحلیل رویکردهای مختلف مفهوم تاب‌آوری، ملاحظه شد که مشخصه‌های مختلف در مسائل گوناگون برای یک مفهوم مشترک (تاب‌آوری)، نام‌گذاری‌های مختلفی را انجام داده‌اند. (Jardaim Goncalves, L, & Ribeiro, P. 2019). در جدول زیر  مشخصه ­های اصلی تاب ­آوری شهری و منطقه ­ای آورده شده است:

دسته‌بندی تعاریف تاب‌آوری

تعاریف گوناگونی از تاب‌آوری بیان‌شده و همچنین، مفهوم تاب‌آوری در علوم مختلف به شکل‌های گوناگونی موردتوجه قرارگرفته است. بسیاری از اختلافات موجود بر سر معنای تاب‌آوری از گرایش­های شناختی و روش‌های متدولوژی اجتماعی یا ترکیبی از هر دو ناشی می‌شود (رفیعیان، رضایی، 1389: 5). باید توجه داشت که مبحث تاب‌آوری گستره وسیعی از سیستم‌های شهری و منطقه­ای و جوامع انسانی را در برمی‌گیرد. این ابعاد مختلف در مطالعه­ی تاب‌آوری را می‌توان ناشی از دو امر دانست: یکی وسیع بودن مباحث درگیر با بحث تاب‌آوری در مقوله مدیریت سوانح و دیگری درگیر بودن بحث تاب‌آوری با دو بازه زمانی پیش از بروز سانحه و دوره آمادگی و همین‌طور لزوم اجرای اقدامات لازم جهت تقلیل خطر.

تاب‌آوری درزمینه ­ی مخاطرات را می‌توان مفهومی مشترک بین اکولوژی، جامعه‌شناسی و اقتصاد دانست، زیرا مخاطرات وقایعی هستند که با تهدید یک اجتماع و عرصه‌های مختلف آن (اقتصاد، فرهنگ و ...) و همچنین محیط‌زیست پیامدهایی را به همراه دارد. تاب‌آوری در ابعاد مختلف اجتماعی، اکولوژیکی، روانشناسی، اقتصادی و سایر علوم قابل بررسی است.

مدل‌های سنجش تاب‌آوری شهری و منطقه­ ای

چارچوب مدل‌سازی به کنشگران اجازه می‌دهد که به‌طور منظم، عوامل فردی و مجموعه عوامل را ارزیابی نموده و واحدهای سیاسی یا جغرافیایی را مقایسه کنند. به‌طورکلی مدل‌ها و الگوهای مختلفی در خصوص مدیریت حوادث و بحران در دنیا ارائه‌شده است که با توجه به موضوع محوری این پایان‌نامه به چند مدل تاب‌آوری به‌صورت خلاصه اشاره می‌گردد. این مدل‌ها نشان می‌دهند که کاهش خطر سوانح و آسیب‌پذیری می‌تواند به افزایش تاب‌آوری در میان جوامع در معرض خطر توسط توانمندسازی آن‌ها برای مقاومت و ایستادگی در برابر ضربه‌ها و تنش‌های احتمالی، برگشت به عقب و ایجاد راه‌های جدید برای مواجهه با تهدیدات آتی بینجامد.

دلیل استفاده از مدل‌ها این است که آن‌ها تصویرهایی به‌یادماندنی فراهم ساخته و موارد پیچیده را در قالبی قابل‌درک ساده می‌کنند. آن‌ها استفاده‌کنندگان را قادر می‌سازند تا شرایط خود را به مدل‌ها ربط دهند می‌توانند عناصر مختلف را در هم ادغام نموده و ارتباط متقابل آن‌ها با یکدیگر را درک کنند.

مدل های مختلفی در ارتباط با تاب آوری وجود دارد از جمله مدل های

• مدل خطی - زمانی
• مدل چرخ‌دنده‌ای
• مدل درخت و تاب‌آوری
• مدل مکانی تاب‌آوری کاتر
• مدل توبین
• مدل "PEOPLES"

در ادامه خلاصه ای از مدل PEOPLES ارائه می شود :

در سال‌های اخیر، مفهوم تاب‌آوری به‌خصوص در زمینه کاهش و مدیریت حوادث و بحران‌ها به بخش مهندسی واردشده است. بااین‌حال، محیط ساخته‌شده تنها بخشی از مؤلفه‌ها و عناصر پشتیبانی‌کننده عملکردهای جامعه را شکل می‌دهد؛ اما حفظ عملکرد مطلوب جامعه در حین و پس از یک بحران که به‌عنوان تاب‌آوری تعریف می‌شود، تحت تأثیر چندین مؤلفه مختلف می‌باشد و نگاهی تک‌بعدی به این مفهوم، می‌تواند محققان و تصمیم سازان را از اهداف نهایی مدنظر خود گمراه کند. به هم‌چین جهت سیملارو (Cimellaro) و همکاران در مقاله‌ای، به دنبال دستیابی به چارچوبی برای ارزیابی تاب‌آوری جامعه در مقیاس‌های مختلف مکانی و زمانی می‌باشند که ابعاد و مؤلفه‌های مختلف را شامل شود. سیملارو، این چارچوب را "PEOPLES" می‌خواند که هرکدام از حروف آن بیان‌گر یکی از مؤلفه‌ها می‌باشد. این مؤلفه‌ها به ترتیب عبارت‌اند از: 1- جمعیت و داده‌های جمعیتی (P- population and demographics)، 2- محیط‌زیست و اکوسیستم (E- environmental and ecosystem)، 3- خدمات سازمان‌یافته دولتی (O- organized governmental services)، 4- زیرساخت‌های فیزیکی (P- physical infrastructures)، 5- سبک زندگی و میزان کیفیت جامعه (L- lifestyle and community competence)، 6- توسعه اقتصادی (E- economic development) و 7- سرمایه اجتماعی-فرهنگی (S- social-cultural capital). در این چارچوب، هر بعد با یک معیار عملکرد مجزا، مشخص می‌شود که با استفاده از یک رویکرد چندلایه با سایر ابعاد ترکیب می‌شود؛ بنابراین، هنگامی‌که یک مدل ترکیبی از جامعه تعریف شد، می‌توان چارچوب پیشنهادی را برای اندازه‌گیری عملکرد آن در برابر هر نوع رویداد شدید در هنگام اضطرار و در مراحل طولانی‌مدت پس از آسیب استفاده کرد (Cimellaro et al,2016). در این حالت می‌توان شاخص تاب‌آوری را به‌گونه‌ای تنظیم کرد که تمام یا بخشی از ابعاد مؤثر بر وقایع را منعکس کند. این چارچوب، برای ارزیابی تاب‌آوری یک جامعه و ارزیابی عملکرد زیرساخت‌های حیاتی و وابستگی متقابل آن‌ها با در نظر گرفتن تأثیر رفتار انسان، مسائل اجتماعی، سازمانی و اقتصادی کاربرد خواهد داشت. فهرستی از ابعاد و معیارهای چارچوب PEOPLES در جدول زیر آمده است:

* توجه شود که هرکدام از موارد بیان‌شده، زیرمجموعه‌های مربوط به خود می‌باشند که در این بخش از بیان آن‌ها خودداری شده است.

بخش اصلی روش‌شناسی این چارچوب، شامل ایجاد و توسعه مدلی برای ترکیب و اتصال مدل‌های شبکه‌ای (که برای شبکه زیرساخت‌های فیزیکی استفاده می‌شود) و مدل‌های ABM (که برای شبکه‌های اجتماعی-فنی مثل نیروهای آتش‌نشانی یا درمانی استفاده می‌شود) می‌باشد. برای بررسی وابستگی متقابل بین لایه‌های مختلف تعریف‌شده، از ماتریسی استفاده می‌شود که نمونه توسعه‌یافته ماتریس (IIM - input-output interoperability matrix) هیمز و همکاران در سال 2005، می‌باشد.

درنهایت شاخص تاب‌آوری جهانی در سطح جامعه در این مدل با استفاده از معادله زیر ارزیابی می‌شود: